Sanat Tarihi Bölümü

KAPADOKYA BEZİRHANELERİ

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü tarafından gerçekleştirilecek olan Kapadokya Bezirhaneleri yüzey araştırması Doç. Dr. Savaş Maraşlı başkanlığında, Doç. Dr. Alper Altın, Doç. Dr. Ayşe Budak, Dr. Can Erpek ve Dr. Enes Kavalçalan'ın katılımlarıyla yürütülmesi planlanmaktadır. Aynı zamanda Sanat Tarihi bölümü yüksek Lisans öğrencilerinden Hüveyda Sena Akyazı,  Onur Kubaşık, Selim Çetin ve Gamze Pehlivan'ın ekipte yer aldığı çalışmaların 20 Eylül 2021- 05 Ekim 2021  tarihleri arasında gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. 

Bezirhanelerde üretilen bezir yağı, halk arasında zeyrek-zeğrek olarak da bilinen keten tohumundan elde edilen bir çeşit yağdır. Yağı için ekilen keten (Linum usitatissimum) 50-60 cm boyunda, 1 yıllık mavi çiçekli bir bitkidir. Haziran ve Temmuz aylarında çiçek açar. Kapsül şeklindeki meyveleri toplandıktan sonra dövülerek tohumları çıkartılır ve elenerek ayrılır.  Bundan elde edilen beziryağı kırmızımsı esmer bir yağdır. Beziryağının çıkarıldığı bir başka bitki ise Izgın (Eruca sativa)’dır. 20-60 cm. boyunda sarı çiçekli susuzluğa daha dayanıklı bir bitkidir. Daha çok hayvancılıkta derileri yağlamak için acı bezir olarak kullanılır. Izgın eskiden uyarıcı, idrar söktürücü ve midevi olarak da kullanıldığı belirtilmektedir. Bunların haricinde aspir, melemir, çitlembik gibi Orta Anadolu bölgesinde yetişen bitkilerin tohumlarından da yağ çıkarma işlemi yapılmaktadır. Bunlardan melemir (pelemir, acımık) dericilikte, hayvanları yağlamakta ve bezir yağının içerisine karıştırılarak kullanılır. Aspir bir veya iki yıllık, 10-60 cm yüksekliğinde bir bitki olup sarı, turuncu çiçeklidir. Yağının dışında kozmetik ve besin sanayisinde de kullanıldığı bilinmektedir. Çitlembik halk arasında menengiç olarak da bilinir ve meyvelerinin sıkılması ile yağ elde edilir. Bunların dışında “mızırgaç” denilen yağı çıkartılan başka bir bitki daha vardır.

Osmanlı döneminde beziryağı, bezirhane adı verilen ticaret yapılarında üretilmektedir. Daha çok endüstriyel kullanımıyla tanınan beziryağı, Anadolu'da gerek kandil yağı olarak aydınlatmada, gerek yem ve sağaltıcı yağ olarak hayvancılıkta ve yemek yağı olarak mutfaklarda yakın zamanlara dek kullanılmıştır. Ayrıca keten bitkisi tohumlarından halk tıbbın da özellikle ağrı kesici, yara sağaltıcı, öksürük söktürücü olarak da faydalanılmıştır.

Orta Anadolu bölgesinde Bezirhaneler ile ilgili erken bir kayıt II. Bayezid devrine aittir. Osmanlı dönemine ait tahrir defterlerinde Aksaray'ın çeşitli köylerindeki bezirhanelerden ne kadar vergi toplandığına ait bilgiler bulunmaktadır. Kayseri bölgesinde de bezirhane yapılarıyla karşılaşılmaktadır. Bu bilgiler Orta Anadolu Bölgesinin dönemin önemli bir yağ üretim merkezi olduğu görüşünü destekler. Tohumu için ekilen ketenin tarımının yapılmasında Nevşehir’de ırmak boyunda sulak arazilerin bulunmasının payı olduğu düşünülmektedir. Nevşehir, Kayseri, Niğde, Kırşehir ve Aksaray illerinde çok sayıda kayaya oyma ve kagir bezirhane bulunmaktadır. Bezirhaneler zaman içerisinde meydana gelen tahribatlarla oldukça bakımsız haldedir. Özellikle yağ çıkarma işlemi sırasında önemli işlevi olan ahşap mekanizmaları günümüze ulaşamamıştır. Buna rağmen bir bezirhanede bulunması gereken tohumların kavrulduğu “fırın” (ocak), kavrulan tohumların ezildiği, elendiği “kavut harmanı” (harman damı), presleme işleminin yapıldığı “hezen damı” (iğ damı) ve ahır gibi bölümleri hala ayırt edilebilmektedir. Ayrıca içlerinde seten veya kavut tekneleri, batman taşları görülebilme mekân tanımlaması yapılabilmektedir.